Truncation sign : * (asterisk) - e.g. kamm*

Type the letters without dots and accents - e.g. to search 'kalyāṇa' type kalyana. Read more …


indriya

, n. [ts.; sa. lw., used to the exclusion of
the mi. form
indiya (cf. prakr. indiya and see Sadd
786,3-5, quoted s. v. indiya], basic meaning: power,
energy,
(governing) faculty; primarily, and most fre-
quently, the "five senses":
cakkhu'ndriya (sight), sot°
(hearing), ghān° (smell), jivh° (taste), kāy° (touch), to
which was added
man° (mind) as the "sixth sense"
("pane' ~āni mano-chaṭṭhāni"); the use of ~ is
further extended to four other groups of physical, psy-
chic, moral and mental faculties and factors:
a) itth°
(female sex, femininity), puris° (male sex, masculinity),
jīvit° (ttfe, vitality) (cf. Dhs Trsl. 190—192); b) sukh°
(pleasure), dukkh° (pain), somanass° (joy), domanass°
(grief), upekkh° (indifference, equanimity); c) saddh°
(faith), viriy° (energy), sat° (mindfulness), samādh°
(concentration), paññ° (intellect, wisdom) — these five
form the 4th group in the list of the 37
bodhipakkhiya-
dhammas, where they are followed by the 5 balas, iden-
tical with them and having the same names
(cf. Lamotte,
Traité III 1125—27); d) anaññātañ ñassām[ī/i]t° (the
thought "I shall come to know the unknown"
), aññ°
(thorough knowledge), aññātāv° (the faculty of one pos-
sessed of perfect knowledge
) (cf. Lamotte, Traité III
1493, 1496—1503); a list of these (5 + 1 + 3 + 5 +
5 + 3
=) 22 ~s is given in Abhidhamma texts (cf.
Lamotte, Traité III 1494), e.g. Vibh 122,3; Vism
491,5; Abhidh-s 33,13 (cf. Trsl. 175 foll.); — etymo-
logies, definitions, explanations, disquisitions:
Vibh 122
—134 (°-vibhaṅga); Vism 491—493; As 119—123 (cf.
Expositor
157—163); Mp I 106,29—107,2; Sadd 785,
18—786,2 (quoting from Vism); S V 193—243 (°-saṁ-
yutta); ~ānaṁ ādhipateyy'aṭṭho abhiññeyyo, Paṭis I
17,4 (≠ 21,6; 74,21; II 21,26; 161,13); see s. v. ind'at-
ṭha; — Abh 149b: visayi tv akkham ~aṁ (cf. Amk
III 2:28 pratyakṣaṁ syād aindriyakam); — below,
selected references are given for
~ in the following mean-
ings or applications:
1. sense(s) (sight etc.), 2. group c)
(saddh° etc.; next in importance and frequency to 1.),
3. group a) (itth° etc.), 4. group b) (sukh°), 5. group d)
(aññātañ ñassām[ī/i]t° etc.); many other groupings of ~s
according to varying scholastic viewpoints are found esp.
in
Abhidhamma texts (e.g. Vibh 125—234); — 1.
pane' ~āni: cakkhu'~aṁ . . . kāy'~aṁ, D III 239,10
≠ M I 295,5 foll. = S V 217,24 foll.; pañcannaṁ
~ānaṁ avakkanti hoti: cakkhu'~assa . . . kāy'~assa,
S III 46,22; cha-y-imāni ~āni . . . cakkhu'~aṁ . . .
kāy'~aṁ man'~aṁ, S V 205,8 foll.; asekho bhikkhu
cha ~āni pajānāti: cakkhu'~aṁ . . . man'~aṁ, 230,
23; ~ānaṁ avekallatā dullabhā lokasmiṁ, A III 441,7
(mana-chaṭṭhānaṁ, Mp III 414,16); — yo ~ānaṁ
kāmena vasaṁ . . . gacchati, Ja III 464,16* (channaṁ
~ānaṁ, ct.); na-y-ito kiñcana pāpiyo yo ~ānaṁ vasaṁ
vaje, 466,28*; yass' ~āni bhāvitāni ajjhattam bahid-
dhă ca sabba-loke . . . , sa danto, Sn 516 (cakkh'ādīni
cha ~āni, Pj II 426,4), quoted Nett 170,3 and Nidd I
244,1; yass' ~āni samathaṁ gatāni assā yathā sāra-
thinā sudantā, Dhp 94 ≠ Th 205, 206 (mana-chaṭ-
ṭhāni, Th-a II 72,16), quoted Nett 162,11; ~ān' ~eh' eva
nihanti kusalo (= cakkh'adini ~āni saddhâdi-~ehi),
Th 744 (cf. Norman, Elders' Verses I 231); —restrain-
ing, control etc. of senses
(and reverse): ~esu (a)gutta-
dvāra, ~esu (a)gutta-dvarata, in frequent cliche listing
6 senses ind.
man°, e. g. D I 70,7; 172,19; 181,27; M I
355,5; S IV 104,7; 176,1; A I 113,19; I 139,22; Dhs
230,36 (As 399,32); 231,19; Vibh 248,9 (ct.s: pihita-
dvāra, e. g. Sv 182,7; Mp I 315,2); ~esu gutta-dvāro
bhojane mataññū jāgariyaṁ anuyutto, A I 113,17;
II 39,14; III 70,10 ≠ 71,8 ≠ 17 ≠ M I 32,9,18 (chasu
~esu asaṁvuta-kamma-dvārā, Ps I 152,15), etc.; ~esu
(a)gutta-dvarata bhojane (a)mataññutā ca, D III 213,
7,9; A I 94,28; III 173,23,30; 330,2,8; It 23,2; 24,1; Nidd
I 14,2; 144,2 etc.; Dhs 7,32; Mp I 46,31; Bv-a 14,21;
channaṁ ~ānaṁ (a)gutti (a)gopanā (an)ārakkho (a)-
saṁvaro, ayaṁ vuccati ~esu (a)gutta-dvarata, Dhs
231,11,32 = Vibh 248,24,40; saṁvuto pātimokkhas-
miṁ ~esu ca pañcasu, Sn 340 = Ap 107,25 = 430,7;
sīle paṭiṭṭhito bhikkhu ~esu ca saṁvuto, A II 40,27*;
~esu asaṁvutaṁ (susaṁ°) bhojanamhi câmataññuṁ
(ca mata°), Dhp 7 (8), ≠ It 23,13; 24,12; ~esu susarh-
vuto, Th 513 (mana-chaṭṭhesu ~esu saṁvuto . . .
sati-kavāṭenasupihita-cakkh'ādi-dvāro,Th-aII 216,3);
bhikkhunī sīla-saṁpannā ~esu susaṁvutā, Thī 196;
piṇḍāya pavisati arakkhiten'eva kāyena . . . asaṁvu-
tehi ~ehi, M I 461,26 (apihitehi, Ps III 177,3); 462,8
= S II 231,7 etc.; ~āni rakkhanti paṇḍitā, D II 254,
13* (chaḷ-aṅg'upekhāya samannāgatā gutta-dvārā, Sv
680,33) = S I 26,31*; ~āni arakkhitāni ahitāya, rak-
khitāni hitāya ca, Th 728; caṅkamaṁ adhiṭṭheyyāsi
anto-gatehi ~ehi a-bahi-gatena mānasena, A IV 87,3;
~āni okkhipitvā tam itthim n'eva olokesi na pi ālapi,
Vin IV 18,27 ≠ A IV 264,3; ~āni bhinditvā, "having
loosened, relaxed
(instead of keeping restrained, con-
trolled
) the senses": alaṁkata-paṭiyattaṁ itthiṁ disvā
subha-vasena ~āni bhinditvā olokesi, Ja I 303,3; ekaṁ
itthiṁ ~āni bhinditvā olokesiṁ, atha me kileso cali,
303,14; yaṁ pana pubbe paṇḍitā . . . abhisaṁkhataṁ
dibba-rūpaṁ pi ~āni bhinditvā anoloketvā va gantvā
rajjaṁ pāpuṇiṁsu, etaṁ dukkaraṁ, 395,8; sace ~āni
bhinditvā tā anoloketvā . . . gamissasi, . . . rajjaṁ
lacchasi, 396,9; see further II 274,8; IV 190,9; —
~āni (pari)careti, "to gratify one's senses" (in ct.s):
kāme paribhuñjantā ~āni paricārentā, Ud-a 365,14;
rūpâdisu ārammaṇesu ~āni paricāretvā, Th-a I 210,
29; yathāsukhaṁ ~ānaṁ paricaraṇena abhiramana-
[Ee w. r. °mmana-]sīlo, Pv-a 16,11; dibbesu kāma-
guṇesu attano ~āni ito c' ito ca yathāsukhaṁ cārenti,
58,5 ; kīḷāmī ti ~āni paricarămi, 77,23; ~āni samantato
cāressanti kīḷāpessanti, Ud-a 334,1; ~āni kilesenti
(afflict, torment) dose saṁrakkhituṁ pare, °atthesu
saṅgaṁ tu vārenti jina-sāvakā, Sadd 364; assa . . .
kileso . . . uṭṭhahi, . . . jhānāni parihāyiṁsu, ~āni
aparisuddhāni ahesuṁ, Ja II 274,19; — ~ānaṁ pari-
pāka, a) ripening, i. e. maturity, perfection of ~s:
kumāro vuddhim anvāya ~ānaṁ paripākaṁ anvāya
pañcahi kāma-guṇehi samappito . . . cakkhu-viñ-
ñeyyehi rūpehi . . . sota-viññeyyehi saddehi . . . ,
M I 266,16 = A V 203,21; cf. M II 44,11; b) (over)-
ripeness, decay of
~s (due to old age): yā tesaṁ sattā-
naṁ . . . jarā . . . āyuno saṁhāni ~ānaṁ paripāko,
ayaṁ vuccati jarā, D II 305,10 = M I 49,22 = III
249,18 = S II 2,30 = 42,15 = Vibh 99,16 = 137,20
≠ Dhs 144,23 = 154,3 = 166,34; cf. below °-paripāka;
calmness, serenity of ~s manifested in facial expres-
sion and complexion:
bhāti-r-iva bhagavato mukha-
vaṇṇo pasannatā ~ānaṁ, D II 205,10 (mana-chaṭṭhā-
naṁ ~ānaṁ, Sv 638,1); vippasannāni. . . ~āni, pari-
suddho chavi-vaṇṇo pariyodāto, Vin I 8,13; 40,13
(quoted Dhp-a I 92,5); D II 190,24; M I 170,35 ≠ S II
275,19 (mukha-vaṇṇo); III 2,7; 235,21, etc.; na ceva
dāni bhagavato tāva parisuddho chavi-vaṇṇo pariyo-
dāto, sithilāni ca gattāni, . . . , dissati ca ~ānam añña-
thattaṁ cakkhu'~assa . . . kāy'~assa, S V 216,22 (~āni
nāma cakkhu-viññeyyāni ["visible"I], Spk III 244,
34); na te sake citte ṭhitassa ~āni ("your ~s are not
those of one in his normal state of mind"
), atthi te
~ānaṁ aññathattaṁ, M II 106,11 (Ps III 344,13:
~āni nāma mano-viññeyyā dhammā); na passāma
āyasmato Upasenassa kāyassa vā aññathattaṁ
~ānaṁ vā vipariṇāmaṁ, S IV 40,23 (cakkhu-sotâdī-
naṁ ~ānaṁ pakati-jahana-bhāvaṁ, Spk II 369,22);
mamaṁ disvāna āyantaṁ . . . ~āni a-haṭṭhāni, sāmaṁ
(ɔ: śyāmam) jātaṁ mukhaṁ tava, Ja VI 187,12* (na
vippasannāni, ct.); — kena te ~āni kilantāni viya?,
Dhp-a III 184,8; tiṇṇaṁ cittānaṁ vipphărattā ~ānam
pasāda-vasena, Paṭis I 2,31; — ~s and death: yv āyaṁ
mato kāla-kato, tassa . . . āyu parihīṇo . . . ~āni
viparibhinnāni, yo câyaṁ bhikkhu saññā-vedayita-
nirodhaṁ samāpanno, tassa . . . āyu aparikhīṇo, . . .
~āni vippasannāni, M I 296,13 = S IV 294,14; mara-
ṇa-kāle ~āni vippasīdiṁsu, A III 380,25; (on death-
bed
) tatoparujjhamānesu ~esu asesato ~e uparuj-
jhante (read: °rundhante) andhakāre upāgato, Saddh
280; (heretical doctrine: puriso) yadā kālaṁ karoti,
pathavī pathavī-kāyam anupeti .... ākāsaṁ ~āni
saṅkamantū D I 55,22 = M I 515,10 = S III 207,1
(mana-cchaṭṭhāni ~āni ākāsaṁ pakkhandanti, Sv 166,
l); — ~ and rūpa: Dhs 125,21; 127,20; 147,9-15; 146,
12; 175—179 passim; Vibh 13,6; — 2. extensive treat-
ment:
S V 193—204; 219—243 (identity of 5 ~s and 5
balas: 219—220; cf. Nett 100,25); Paṭis II 1—34
(°-kathā); — aparāni pi pane' ~āni: saddh'~aṁ . . . ,
D III 234,15; katame pana dhammā visesa-bhāgiyā?
pane' ~āni: saddh'~am . . . , 278,17; pañca dhammā
bhāvetabbā: .... saddh'~aṁ ..., A III 277,25;
viriya-samataṁ adhitthaha ~ānaṁ ca samataṁ
paṭivijjha, Vin I 183,2' = A III 375,21 (Sp 1081,27
≠ Mp III 390,17: saddhâdīnaṁ ~ānaṁ samataṁ,
sama-bhāvaṁ); imesaṁ pañcannaṁ ~ānaṁ samattā
paripūrattā arahaṁ hoti; tato mudutarehi anāgāmī
hoti ..., S V 200,18 foll.; tass' imāni pane' ~āni
mudūni pātubhavanti: saddh'~aṁ . . . , A II 149,25
foll. = 151 foll.; avītarāgo kāmesu yassa pane' ~ā
mudū: saddhā sati viriyañ ca samatho ca vipassanā,
III 373,19*; āyasmanto (°mā). . . ~āni samannānaya-
mānā (°no), M I 477,16; 478,11; 479,28 = A IV 77,19;
78,2,31 (saddhâdīni ~āni samāni kurumānā, Ps III
188,1; saddhâdīni vipassan'~āni samannāhāre ṭha-
payamāno, Mp IV 40,12); āsayânusaye ñāṇaṁ ~ānaṁ
parovare buddha-cakkhū ti niddiṭṭhaṁ, Abhidh-av
65,13; āsayânusayaṁ ñatvā ~ānaṁ balābalaṁ [Ee
w. r.
phalāpha°], Ap 28,25 (saddh'~âdīnaṁ pañcan-
naṁ ~ānaṁ, Ap-a 235,2); yāni sotâpannassa (aṭṭha-
makassa) ~āni, ime (an)uppannā kusalā dhammā,
Nett 18,33; 19,2; pane' imāni . . . ~āni lok'uttarani
. . . saddh'~aṁ . . . , 162,16; — most frequently men-
tioned, or dealt with, in lists, or wider context, of
bodhi-
pakkhiya-dhammas, e. g. Vin II 240,4; III 93,7; D II
120,5; III 102,13; M II 11,32; 238,27; S III 96,9; IV
361,3; A I 39,28; IV 125,17; Th 352; 437; 672; 1114;
Ud 56,11; Nidd I 14,6; 55,8; 85,27, etc.; Paṭis II 86,11;
190,26; 192,17 foll.; Kv 85,36; 159,3; Mil 330,10; Nett
31,14; Vism 687,25; Dīp XVIII 5; Abhidh-s 34,9; —
3. (definitions of itth°, puris°, jīvit°: Dhs 143,19-29;
Vibh 122,22—123,13; Vism 447,7-26); tīṇ' imāni ~āni:
.... itth'~aṁ puris'~aṁ jīvit'~aṁ, S V 204,14; see
also under
itth'indriya etc.; — 4. extensive treatment:
S V 207—216 (sukh'~-vagga); aparāni pi pane' ~āni:
sukh' ~aṁ . . . , D III 239,12; cattāri ~āni: dukkh'
~aṁ domanass'~aṁ sukh'~aṁ somanass'~añ ca
catuttha-jjhāne nirujjhanti, tassa upekkh'~am avasiṭ-
ṭhaṁ bhavati, Nett 88,4; see also under sukh'indriya
etc.; — 5. tīn' imāni ~āni: anaññātañ ñassāmît'~am
. . . , D III 219,9 = S V 204,18 = It 53,2; — Paṭis I
115,26—116,3 = II 30,1-12; I 118,13; — — ifc.
aññātāv°, aññ°, anaññātañ-ñassāmît°, an-° (-bad-
dha), anuddhat°, aparipakk°, arūpa-jīvit° (Kv 359,
12 foll.; Vism 493,2), avikal°, asaṁyat° (Thūp 37,26),
asaṁvut° (Spk II 302,19), ahīn°, āhār° (Vism 540,
35), itth°, upahat° (M I 507,20), upekkh° (above),
ek° (Vin I 137,9; III 156,1; Mil 259,7; Mp II 97,9),
ekek° (-mūlaka, Paṭis-a 549,21,24), kāy° (above),
kiriy° (Tikap-a 51,3), kilant° (Ja IV 188,13 = Dhp-a
III 180,2), kupit° (Jalll 344,19*; IV 459,19*), gutt°
(A I 236,9*; Sn 63), gopit° (Pj II 116,9), ghaṭṭit°
(Ja III 344,23'), ghān° (above), cakkh°, cakkhun-
driya
(above), jit° (Th 1096; Vv 768), jivh° (above),
jīvit° (above; -kathā, Kv VIII 10; -niddesa, As 323,13;
°ârammana, Spk II 149,3; Vibh-a 382,13), jīv° (Pp
2,6), ñān° (Dhs 29,21), tikkh° (Vin I 6,26; D II 38,
23), tuṭṭh° (Ja III 204,12), dukkh° (above), duṭṭh°
(Ja I 481,13), domanass° (above), dvār° (Abhidh-av
76,15), dvi°, dv° (Vibh 125,22; Ps III 120,7), nir-°
(Ja VI 207,13*), pañc° (Kacc-v 323, 327), paññ°
(above), pamudit° (Ja IV 320,14*), paripakk° (Bv-a
182,6), paripāka-gat° (Ps II 151,18), paripuṇṇ° (Sv
120,24; Spk II 403,28), parimārit° (Ja I 361,31;
III 515,9), pākat° (S I 61,5; A I 70,8, etc.), pihit°
(Thī-a 168,21; Vibh-a 332,23), pīṇit° (M II 121,21;
Pv-a 46,6), pīn° (Vin III 110,25; Sp 481,8), puthu-
nānā-
° (Paṭis II 191,26), puris° (above), phīt° (Ja I
81,28), bhāvit° (M III 298,16; Paṭis II 3,18 foll.),
majjh° (Nett 100,29 foll.), man° (above), mud° (Vin
I 6,27; Vism 87,23 etc.), yat° (Vinl 195,29), rakkhit°
(Sn 697; Ap 18,9), rūpa-jīvit° (Tikap 6,2; Vism 493,2),
rūp° (Vibh-a 129,15; Nāmar-p 158), lokiya-° (Paṭis-a
539,13), lok'uttara-° (As 292,14, cf. Nidd I 62,16),
vaṭṭ° (Spk III 237,14), vikal° (pṭ ad Sv 965,23, quoted
Ss 254,15), vijit° (Sn 250), vidit° (Pj II 292,12), vi-
passan
° (Spk III 234,29,31; Mp III 388,5), vipāk°
(Vibh-a 129,16), vippasanna-mukh° (Ja IV 70,20*;
Ap 165,14; 212,15), viriy° (above), vivaṭ° (Spk I
115,15), visaṭṭh° (Ja IV 219,18), visuddh° (-tā Dp
13,19 ad Mhbv 1,4*), vyathit° (Bhes 1:85), samvut°
(A I 70,13; It 91,11; Ja VI 293,28*; -âkāra, Spk I 149,
19), sat°, sati-° (above), saddh° (above; -niddesa,
As 145,1-17), santa-sabhāva-° (Ap-a 204,5), sant°
(Vin I 195,27; Ud 7,25; Sn 144; Ja I 506,2), sabhāva-
bhūta-
° (Th-a I 231,4), samādh° (above), samāhit°
(A II 6,17*), sukh° (above), susamāhit° (Sn 214;
Mp I 128,29*), sot° (above), somanass° (above),
haday° (-rūpa, Nāmar-p 582). HERTIL